Παρέχουν τις εγγυήσεις τα βιβλία των Θρησκευτικών του Λυκείου για την ανάπτυξη του Δημοκρατικού ήθους;
Εισαγωγή
Πολύς λόγος γίνεται στις μέρες μας για το αν πρέπει να διδάσκεται το μάθημα των Θρησκευτικών στα σχολεία και κατά πόσον η διδασκαλία τους αποτελεί παραβίαση της Ελευθερίας των μαθητών ή ακόμη και προσηλυτισμό. Στην πιθανότητα κατάργησης του, οι ίδιοι οι μαθητές δεν αντιδρούν έντονα. Παρά το ότι οι πνευματικές αναζητήσεις και οι αναφορές στο υπερβατικό, συχνά, τους αφορούν περισσότερο από ότι τους ενήλικες.
Αναλογίζομαι, πολλές φορές, τι είναι αυτό που φταίει; Μήπως κλονίστηκαν τα αξιολογικά κριτήρια με τα οποία αντιμετωπίζουμε το ίδιο το μάθημα;
Πρόσωπα ελεύθερα στην εν Χριστώ πίστη αλλά και μέλη της Ορθόδοξης Ανατολικής Εκκλησίας, οι Χριστιανοί Έλληνες πολίτες, έχουμε ζυμωθεί τόσο με το Δημοκρατικό ήθος όσο και με το Δημοκρατικό πνεύμα διοίκησης της. Κάθε παραβίαση τους, ακόμη κι αν πρόσκαιρα «περνάει», δεν «χωνεύεται» διαχρονικά από την εκκλησιαστική συνείδηση γιατί δεν ανταποκρίνεται στην Αλήθεια. Πόσο μάλλον αν τέτοιες απόπειρες έχουν ως αντικείμενο τους νέους και γίνονται στα πλαίσια της εκπαίδευσης.
Τα Χρηστά ήθη αναφέρονται στις ισότιμες σχέσεις μας με τον άλλον-τον πλησίον. Στις σχέσεις αγάπης. ״αγαπήσεις τον πλησίον σου ως σεαυτόν. η αγάπη τω πλησίον κακόν ουκ εργάζεται. πλήρωμα ουν νόμου η αγάπη.״1.
Η Χριστιανική αγωγή όμως, στα πλαίσια της εκπαίδευσης, διαπλάθει ώριμες συνειδήσεις Δημοκρατικών πολιτών;
Η εργασία* που ακολουθεί δεν φιλοδοξεί να απαντήσει στο γενικότερο ερώτημα. Σκοπός της είναι να προσεγγίσει έναν από τους παράγοντες της εκπαιδευτικής διαδικασίας, τα σχολικά εγχειρίδια και μάλιστα αυτά των τριών τάξεων του Λυκείου, ως προς μια περιοχή ανάπτυξης αυτή του Δημοκρατικού ήθους.
Αποτελείται από τρία κεφάλαια:
Στο 1ο κεφάλαιο:ορίζεται η έννοια του Δημοκρατικού ήθους.
Στο 2ο κεφάλαιο:μελετώνται τα σχολικά εγχειρίδια ως προς το περιεχόμενο και τον τρόπο έκθεσης του, καθώς και τις εγγυήσεις που αυτά παρέχουν για την ανάπτυξη του Δημοκρατικού ήθους.
Στο 3ο κεφάλαιο:παρουσιάζονται σημεία των σχολικών βιβλίων όπου, το περιεχόμενο και ο τρόπος έκθεσής του, έρχονται αντιμέτωπα με τη Δημοκρατική αγωγή. Ακολουθούν συμπεράσματα των οποίων την παρουσία έκρινα αναγκαία για την ολοκλήρωση της εργασίας.
1. Ρωμ. Ιγ΄, 9-10.
Κεφάλαιο 1ο
Ορίζοντας το Δημοκρατικό ήθος
Στην προσπάθεια ορισμού του Δημοκρατικού ήθους, δεν θα είναι άσκοπο να προσεγγίσουμε λεξικογραφικά τη σημασία των λέξεων Δημοκρατία, Δημοκράτης, Δημοκρατικός και ήθος έτσι όπως τα λήμματα αυτά βρίσκονται στο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γ. Μπαμπινιώτη. Ως Δημοκρατία ορίζεται: "πολίτευμα σύμφωνα με το οποίο η πολιτική εξουσία πηγάζει από το λαό και ασκείται προς όφελός του. Βασικές δε αρχές του αποτελούν, η ισονομία, η ισοπολιτεία, η κατοχύρωση των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η αρχή της πλειοψηφίας." 1.
Ως Δημοκράτης ορίζεται: "1. ο οπαδός του δημοκρατικού πολιτεύματος, αυτός που θεωρεί τη δημοκρατία ως το καλύτερο σύστημα πολιτικής διακυβέρνησης. 2. κατ’ επέκταση πρόσωπο που συμπεριφέρεται σύμφωνα με τις αρχές της δημοκρατίας, που υπερασπίζεται την ελευθερία του λόγου, τη λήψη συλλογικών αποφάσεων, την αρχή της πλειοψηφίας."2
Δημοκρατικός είναι: αυτός που σχετίζεται με τη δημοκρατία και το δημοκράτη, αυτός που αρμόζει στις αρχές της δημοκρατίας."3. Ως επίθετο συνοδεύει ανθρώπινες εκφράσεις και δραστηριότητες, ανάμεσά τους και το "ήθος"3.
Στο λήμμα ήθος, βρίσκουμε τα εξής: "το σύνολο των ψυχικών στοιχείων που συναποτελούν τον χαρακτήρα ενός ανθρώπου, όπως εκδηλώνεται στη συμπεριφορά του: πολιτικό / δημοκρατικό / ανθρωπιστικό."4.
״Ένας καλός ορισμός της δημοκρατίας״, γράφει ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ״είναι: το καθεστός όπου η δημόσια σφαίρα είναι πράγματι δημόσια-ανήκει σε όλους και είναι πραγματικά ανοιχτή στη συμμετοχή όλων.״5. "Μπορούμε επομένως", συνεχίζει, "να ορίσουμε […] τη δημοκρατία ως το καθεστώς της κατά το δυνατόν ρητής και διαυγούς αυτοθέσμισης εκείνων των κοινωνικών θεσμών, οι οποίοι εξαρτώνται από τη ρητά συλλογική δραστηριότητα. […] η αυτοθέσμιση είναι μια δυναμική που δε σταματά, δεν επιδιώκει μια «τέλεια κοινωνία» (έκφραση χωρίς νόημα)αλλά μια κοινωνία όσο γίνεται πιο ελεύθερη και δίκαιη.״6. ״[…], έπεται ότι, σε μια δημοκρατία, η αυτονομία (η πραγματική ελευθερία) όλων είναι και πρέπει να είναι το βασικό μέλημα του καθενός, […]״.7.
1. Γ.Μπαμπινιώτη, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Β΄έκδοση, Αθήνα 2002, σ.471.
2. Στο ίδιο, σ. 471.
3. Στο ίδιο, σ. 472.
4. Στο ίδιο, σ. 723.
5. Κ. Καστοριάδη, Η άνοδος της ασημαντότητας, ύψηλον/βιβλία, Αθήνα 2000, σ.271.
6. Στο ίδιο, σ. 267.
7. Στο ίδιο, σ. 269.
Για την θεμελίωση και τη διατήρηση του δημοκρατικού κράτους, του κράτους δικαίου, ο Καστοριάδης, θεωρεί βασική προϋπόθεση την δημιουργία δημοκρατικών πολιτών. ״ […], για να είναι τα άτομα ικανά να θέσουν τις δημοκρατικές διαδικασίες σε λειτουργία σύμφωνα με το « πνεύμα» τους, θα πρέπει ένα σημαντικό μέρος της εργασίας της κοινωνίας και των θεσμών της να είναι στραμμένο προς την παραγωγή ατόμων που θα αντιστοιχούν σε αυτόν τον ορισμό, δηλαδή δημοκρατικών […] ανδρών και γυναικών. Δεν μπορεί να υπάρξει δημοκρατική κοινωνία χωρίς δημοκρατική παιδεία. […]. Η δημοκρατική παιδεία δεν φυτρώνει σαν φυτό παρά πρέπει να αποτελεί κεντρικό αντικείμενο της πολιτικής μέριμνας."1. Στόχος βέβαια είναι η προώθηση και επίλυση ζητημάτων της που προστατεύουν «το κοινό καλό». ״Όμως τα ζητήματα που τίθενται στη δημόσια /δημόσια σφαίρα״, συνεχίζει, (στη νομοθεσία, στη διακυβέρνηση) δεν μπορούν ούτε καν να συζητηθούν, αν δεν υπάρχει μια άποψη για το κοινό καλό. Το κοινό καλό είναι ταυτόχρονα συνθήκη της ατομικής ευτυχίας και, πέρα απ’ αυτό, αφορά τα έργα και τα εγχειρήματα που η κοινωνία, ανεξάρτητα από την ευτυχία, θέλει να δει να υλοποιούνται.״2
Όχι μακριά από αυτό το πνεύμα, κινείται και η άποψη του Κωνσταντίνου Τσάτσου ο οποίος θεωρεί ότι είναι η Δημοκρατία: ״το πολίτευμα των μορφωμένων λαών, των ηθικά και πολιτιστικά μορφωμένων. […]. Η δημοκρατία χρειάζεται παιδεία. […]. Χρειάζεται ήμερα ήθη, αντικειμενικές γνώσεις και σεβασμό της ελευθερίας του πλησίον.[…]. Το να μάθεις να είσαι πραγματικά ελεύθερος, ηθικά και πνευματικά αυτοδύναμος και αυτόνομος θέλει αληθινή παιδεία. Και μόνο τότε γίνεσαι αληθινός δημοκρατικός πολίτης. Ο αληθινός δημοκρατικός πολίτης δεν παρασύρεται από κενούς λόγους ούτε από την υποκρισία που εγκυμονεί κάθε ωραιολογία. Ο δημοκρατικός πολίτης είναι ο αντίποδας της μάζας, της αγέλης.״3. Από τα παραπάνω, θα μπορούσαμε να ορίσουμε ως Δημοκρατικό: «Το ήθος εκείνο του ανθρώπου που τον οδηγεί να συμμετέχει στην θέσμιση του κράτους και στην κοινωνία πράττοντας με γνώμονα το κοινό συμφέρον-με σεβασμό στην ελευθερία, την ισότιμη συμμετοχή και την προσωπικότητα των άλλων-όντας ο ίδιος αυτοδύναμος και με αναπτυγμένη κριτική σκέψη.» Με άλλα λόγια αυτό που η συνταγματική εντολή ορίζει ως έναν από τους σκοπούς της παιδείας. Την αγωγή των Ελλήνων ״[…]και τη διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες.״4.
1. Στο ίδιο, σς. 276-277.
2. Στο ίδιο, σ. 285.
3. Κ. Τσάτσος, Δημοκρατία και Ευρώπη, Αστρολάβος/Ευθύνη, Αθήνα 1982, σς. 34-36.
4. Συνταγμα της Ελλάδος, Αρθ. 16,2.
Κεφάλαιο 2ο
Δημοκρατικές αξίες και Χριστιανισμός στα σχολικά εγχειρίδια του Λυκείου
Στο προηγούμενο κεφάλαιο ορίστηκε το πώς η εργασία αυτή αντιλαμβάνεται το Δημοκρατικό ήθος. Ως προς αυτό τον ορισμό θα προσεγγισθούν τα βιβλία των τριών τάξεων του Λυκείου-περιεχόμενο και τρόπος έκθεσης των θεμάτων τους- και θα παρουσιασθούν εδώ, ενδεικτικά, εκείνα τα σημεία που θεωρήθηκε ότι το προάγουν. Σε ποια σημεία, δηλαδή, ενθαρρύνεται η συμμετοχή, καλλιεργείται η κριτική σκέψη και το αίσθημα ευθύνης, υποστηρίζεται η ισοτιμία, η αμοιβαιότητα, ο αλληλοσεβασμός και ελεύθερη συμπεριφορά όλων.
Πρώτος σταθμός αναφοράς, το βιβλίο της Α΄ Τάξης του Λυκείου: Ορθόδοξη Πίστη και λατρεία. Στον Πρόλογο οι συγγραφείς-καταξιωμένοι Θεολόγοι και Πανεπιστημιακοί-αναφέρονται στην αξία του μαθήματος στην αμοιβαία εξάρτηση της εκκλησίας και των μελών της και την πρόσκληση του ίδιου του μαθήματος για να παρακολουθήσουν οι μαθητές τα τελούμενα. Σημαντικό ως προς την προαγωγή Δημοκρατικών αξιών μπορεί να θεωρηθεί το σημείο όπου, οι γράφοντες, υπαινίσσονται προσωπική ελευθερία επιλογών, ως εξής: ״Αν ανταποκριθούμε στην πρόσκληση θα μάθουμε πράγματα που θα ευφράνουν την καρδιά μας.״1. Ακόμη, στην εισαγωγή του βιβλίου, υπογραμμίζεται η ισοτιμία των επωνύμως Χριστιανών, ως μελών της εκκλησίας του Χριστού και η απαραίτητη ελευθερία έκφρασης.2
Στα σημεία εκείνα του πρώτου κεφαλαίου όπου παρουσιάζεται το απόσπασμα της συνομιλίας του Κυρίου με τη Σαμαρείτισσα3 και η «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση»4 δημιουργία του ανθρώπου, της Ενανθρωπήσεως5, δεν αξιοποιούνται όσο θα τους άξιζε-παρά μόνο θεολογικά-δεν αναδεικνύονται οι συμβολισμοί και το παράδειγμά τους (ως προς την κοινωνία με τους άλλους, με τους ξένους και κατ’ επέκταση με τον κατ’ εξοχήν Άλλο-το Θεό, ως προς την αξιοποίηση των δυνατοτήτων της ελεύθερης βούλησης και της λογικής, ως προς το σεβασμό του νόμου και την ενεργό συμμετοχή στη θέσμισή του) και δεν εντάσσονται σε μια σύγχρονη προσπάθεια κοινωνικής αγωγής του ανθρώπου.
1. Χ. Γκότσης-π. Γ. Μεταλληνός-Γ. Φίλιας, Ορθόδοξη Πίστη και Λατρεία, Ο.Ε.Δ.Β, Αθήνα 2004,σ.7.
2. Στο ίδιο, σ. 9.
3. Στο ίδιο, σς. 16-17.
4. Στο ίδιο, σ. 31-32.
5. Στο ίδιο, σ. 45.
Στο δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου και ειδικά στο σημείο που αναφέρεται στον κλήρο και το λαό, με τη χρήση των σύγχρονων κοινωνιολογικών όρων1 για την παρουσίαση του θέματος, γίνεται προσπάθεια μαρτυρίας της ενότητας και του διαλόγου ολοκλήρου του εκκλησιαστικού σώματος. Το ״βαθύτατο ενδιαφέρον για τον άνθρωπο αλλά και για τον κόσμο״2, έτσι όπως γίνεται σαφές στο περιεχόμενο της Θείας Λειτουργίας, προβάλλεται στο 23ο μέρος του δευτέρου κεφαλαίου. Ενώ με την υπογράμμιση της οικουμενικής αξίας της μετάνοιας3 γίνεται-μικρή αλλά όχι ασήμαντη-αναφορά στην αξία του καθενός ξεχωριστά πλάσματος της δημιουργίας. Σημαντικό επίσης σημείο προβολής της ελεύθερης επιλογής και της συνευθύνης, είναι αυτό που αναφέρεται στο ζήτημα του ״πολιτικού γάμου״4, και στο θέμα που αφορά στη ״συνύπαρξη εξουσίας και διακονίας״5.
Παραδείγματα επισήμανσης μέρους των προβλημάτων και μιας ας το πούμε «αυτοκριτικής» αποτελούν ολόκληρο το 32ο 6 μέρος, το 33ο 7 και το 38ο 8 του δευτέρου κεφαλαίου. Σημαντική, τέλος, θα μπορούσε να θεωρηθεί η παρουσία-στο σύνολο του βιβλίου-φωτογραφικού υλικού από την παγκόσμια δράση του Χριστιανισμού και η παρουσίαση ιερέων και πιστών από όλους τους λαούς του κόσμου χωρίς καμία προσπάθεια αρνητικής διάκρισης αλλά με διάθεση υπογράμμισης της καθολικότητας της Εκκλησίας του Χριστού.
Δεύτερος σταθμός το βιβλίο της Β΄ Τάξης του Λυκείου: Χριστιανισμός και Θρησκεύματα. Στο βιβλίο αυτό υπάρχει ένας ״Πρόλογος״9 του οποίου η δομή και το περιεχόμενο συμβάλλουν παραδειγματικά σ’ αυτό που θα ονομάζαμε Δημοκρατική αγωγή, όπως την περιγράφει το πρώτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας. Στο δεύτερο μέρος των εισαγωγικών θεμάτων γίνεται λόγος για την προσπάθεια χρήσης του θεού ״από απολυταρχικά και δικτατορικά καθεστώτα״10 . Μια θαυμάσια «ευκαιρία» αξιοποιούν οι συγγραφείς του βιβλίου, αυτή της αναφοράς στους ״Μακαρισμούς״11 και την κοινωνική στάση των πιστών.
1. Στο ίδιο, σς. 113-116.
2. Στο ίδιο, σ. 131.
3. Στο ίδιο, σ. 139.
4. Στο ίδιο, σ. 143.
5. Στο ίδιο, σς. 148-149.
6. Στο ίδιο, σς. 174-175.
7. Στο ίδιο, σς. 176-177.
8. Στο ίδιο, σς. 194-195.
9. Δ.Λ.Δρίτσα- Δ.Ν.Μόσχου- ΣΤΥΛ.Λ.Παπαλεξανδρόπουλου, Χριστιανισμός και Θρησκεύματα,Ο.Ε.Δ.Β, Αθήνα 2004, σς. 6-7.
10. Στο ίδιο, σ. 21.
11. Στο ίδιο, σς. 48-53.
Θαυμάσια, επίσης, αξιοποιείται το κείμενο του Φ. Ντοστογιέφσκι1 από τους Αδελφούς Καραμαζώφ για τη διδασκαλία της αξίας της Ελευθερίας, καθώς επίσης τα κείμενα της Γενέσεως που αναφέρονται στη δημιουργία του ανθρώπου2 και όσα αφορούν στην ευθύνη3 του ανθρώπου απέναντι στο κακό. Το σημείο που αφορά στην ιστορική συνέχεια εντός της Ορθόδοξης Εκκλησίας και κάνει λόγο για την Παράδοση4, δεν αξιοποιείται ως προς την προβολή του Δημοκρατικού τρόπου λειτουργίας της που έχει ρίζες στην αρχαία Εκκλησία και θεσμοθετείται στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο5. Σημαντικά προβάλλονται, ως αυτονόητες πραγματικότητες, στην Εκκλησία του Χριστού, η δικαιοσύνη6, η αγάπη στο συνάνθρωπο7, η υπέρβαση των προκαταλήψεων8, ο πλουραλισμός9 κ.α. Είναι από τα καλύτερα αξιοποιημένα σημεία του βιβλίου, ως προς την ευαισθητοποίηση και αγωγή του νέου ανθρώπου και την ανάπτυξη του Δημοκρατικού του ήθους.
Στα προλεγόμενα του δευτέρου κεφαλαίου του βιβλίου το οποίο ασχολείται με τα άλλα μεγάλα Θρησκεύματα, οι συγγραφείς εκ των προτέρων, δηλώνουν την πρόθεσή τους για αντικειμενική προσέγγιση και σεβασμό. Αυτό το σημείο αποτελεί έμπρακτο παράδειγμα αποδοχής της διαφορετικότητας και καλλιέργειας της κριτικής σκέψης των μαθητών. Η εμπιστοσύνη στις μεγάλες αξίες της πίστης μας και το Θεό, επιτρέπει στους συγγραφείς, του συγκεκριμένου κεφαλαίου, να παρουσιάσουν τα άλλα Θρησκεύματα ״ως προϊόντα της διαρκούς παρουσίας του Θεού στον κόσμο και την ιστορία״.10.
Στο σχολικό εγχειρίδιο που θα εξεταστεί τελευταίο και έχει τον τίτλο: Θέματα Χριστιανικής Ηθικής, έχουμε την δυνατότητα να δούμε τις συγγένειες Χριστιανικού και Δημοκρατικού ήθους, στα σημεία που αυτό αποτελεί στόχο των συγγραφέων. Εξ αρχής το βιβλίο ξεκαθαρίζει ότι κάθε ηθικός προβληματισμός11και κάθε ηθική επιλογή ξεκινούν από την ανθρωπολογική12 θεώρηση των πραγμάτων που έχει ο καθένας μας.
1. Στο ίδιο, σς. 61-64. 2. Στο ίδιο, σς. 96-97. 3. Στο ίδιο, σ. 104. 4. Στο ίδιο, σς. 117-122. 5. Α΄ Οικουμενική Σύνοδος, 6ος Κανών: ״κρατείτω η των πλειώνων ψήφος״. 6. Δ.Λ.Δρίτσα- Δ.Ν.Μόσχου- ΣΤΥΛ.Λ.Παπαλεξανδρόπουλου, Χριστιανισμός και Θρησκεύματα,Ο.Ε.Δ.Β, Αθήνα 2004, σς. 139-145. 7. Στο ίδιο, σς. 147-153. 8. Στο ίδιο, σς. 155-160. 9. Στο ίδιο, σς. 161-166. 10. Στο ίδιο, σ. 220. 11. Μ.Π.Μπέγζος- Α.Ν.Παπαθανασίου, Θέματα Χριστιανικής Ηθικής, Ο.Ε.Δ.Β, Αθήνα 2004, σ.13. 12. Στο ίδιο, σ. 14.
Το σημείο αυτό αξιοποιείται ορθά για να δείξει ότι «είμαστε ότι είναι και οι ηθικές μας απόψεις». Δηλαδή θέτει τον άνθρωπο υπεύθυνο απέναντι στις επιλογές του. Η αναφορά στη Θεία Ευχαριστία ״ως υπόδειγμα ενός ήθους συνύπαρξης των ανθρώπων, πέρα από φύλο, φυλή, κοινωνική τάξη, ηλικία.״1. Αποτελεί ευθεία υπογράμμιση της συγγένειας με το Δημοκρατικό ήθος, χωρίς όμως να το κατονομάζει, σα να πρόκειται για κάτι που οι άνθρωποι δεν έχουν αποπειραθεί να βιώσουν εντός των κοινωνιών.
Στο σημείο αναφοράς στην έννοια της συνείδησης, υπάρχει ένα καλό παράδειγμα προσωπικής ευθύνης2-όταν αναπαράγουμε τη βία που μας επιβάλλουν τα βίαια καθεστώτα.
Στη συνέχεια του βιβλίου και σε πολλά σημεία, ενώ υπάρχει δυνατότητα «μετάφρασης» των καρπών του Χριστιανικού ήθους σε καρπούς του πολιτικού ήθους (με την έννοια του ήθους του πολίτη), αυτό δεν γίνεται. Για παράδειγμα στις αιτίες εκδήλωσης της ηθικής συνείδησης3, την ερμηνεία της λέξης «συγχώρηση» ή ״τις βαθμίδες της ηθικής ωριμότητας״4.
Αντίθετα, το μέρος εκείνο του βιβλίου που αναφέρεται στην ״Ελευθερία του ανθρώπου στις επιλογές και τις πράξεις του״ 5, υποδειγματικά συνδέεται η εν Χριστώ ζωή με τον δημόσιο βίο και την υποχρέωση υπεράσπισης της προσωπικής ελευθερίας από κάθε καθεστώς που την επιβουλεύεται. Οι συγγραφείς επίσης προχωρούν σε μια τίμια κριτική των περιπτώσεων φαλκιδεύσεως του Χριστιανισμού για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας.
Ακόμη υποδειγματικά με συνειδητό στόχο, εκτός των άλλων, την προαγωγή του Δημοκρατικού ήθους και με «σύγχρονη» προσέγγιση, παρουσιάζονται οι εξτρεμιστές της Ελευθερίας και η αντιμετώπιση που έχουν προς τους ανθρώπους του περιθωρίου6, το κοινωνικό πρόβλημα7, το όραμα της Ειρήνης8, η ιδέα του υπερανθρώπου9, η βιολογική διάσταση στη ζωή του ανθρώπου-ολόκληρο δηλαδή το τρίτο κεφάλαιο10 αλλά και το τέταρτο11 κ.α.
1. Σο ίδιο, σ.22.
2. Στο ίδιο, σ. 28.
3. Στο ίδιο, σ. 26.
4. Στο ίδιο, σς. 37-39.
5. Στο ίδιο, σς. 42-49.
6. Στο ίδιο, σς. 50-56.
7. Στο ίδιο, σς. 58-65.
8. Στο ίδιο, σς. 66-71.
9. Στο ίδιο, σς. 73-78.
10. Στο ίδιο, σς. 79-100.
11. Στο ίδιο, σς. 101-136.
Κεφάλαιο 3ο
Η Χριστιανική αγωγή αντιμέτωπη με το Δημοκρατικό ήθος στα σχολικά εγχειρίδια του Λυκείου
Από το περιεχόμενο τους, η Χριστιανική διδασκαλία και πίστη, καλούνται να προάγουν ιδανικά όπως της Ελευθερίας, του αυτεξούσιου, της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κ.α. Το ανθρώπινο πρόσωπο, τεκμήριο της αγάπης του Θεού και οι ανθρώπινες σχέσεις επί τη βάσει του σχεσιακού προτύπου της Αγίας Τριάδας, οδηγούν τις επιλογές του Χριστιανού και τις διδασκαλίες της Χριστιανικής αγωγής και ηθικής.
Είναι φυσικό, λοιπόν, η παρούσα εργασία να μην συναντά σημεία του περιεχομένου της πίστης μας που να αντιβαίνουν το Δημοκρατικό ήθος. Συχνότερα συνάντησε σημεία που δεν αξιοποιούνται προς αυτή την κατεύθυνση και τα οποία αναφέρθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο. Ελάχιστες φορές-τις οποίες θα παρουσιάσουμε στη συνέχεια-καταφέραμε να επισημάνουμε σημεία που αντιβαίνουν το Δημοκρατικό ήθος, ως προς τον τρόπο παρουσίασης του περιεχομένου ή προς το ίδιο το περιεχόμενο.
Στο εγχειρίδιο της Α΄ Τάξης, στον πρόλογο, συναντάμε μια προσπάθεια των συγγραφέων να προκαταλάβουν τα συναισθήματα που προκλήθηκαν στους μαθητές από τη διδασκαλία του μαθήματος την προηγούμενη χρονιά με την εξής φράση: ״χάρηκες το πάνσοφο σχέδιο του Θεού για τη σωτηρία του ανθρώπου״1.
Στο ζήτημα του νηπιοβαπτισμού2, παρουσιάζεται μια άποψη υπέρ του θέματος χωρίς να παρουσιάζεται καμία άλλη και μάλιστα, από τον τρόπο που τίθενται τα ερωτήματα, φαίνεται ότι οι συγγραφείς συνηγορούν υπέρ του νηπιοβαπτισμού. Σχεδόν το ίδιο συμβαίνει με το ζήτημα της λειτουργικής γλώσσας, προκαταλαμβάνονται οι απόψεις που θα μπορούσαν να εκφραστούν με τη φράση: ״Αυτό ισχύει ως σήμερα, ως η καλυτέρα λύση.״3.
Στο εγχειρίδιο της Β΄ Τάξης, στο επιμέρους που αναφέρεται στα ״ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Ορθοδοξίας״4, δεν γίνεται παρουσίαση των διαφορών των άλλων ομολογιών αλλά εκτίθενται σε αντιδιαστολή με τα θετικά της δικής μας πίστης. Αυτό ευθέως θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ιδεολογικός διαποτισμός5, δηλαδή ως μία γνήσια αντιπαιδαγωγική πράξη.
1. Χ. Γκότσης-π. Γ. Μεταλληνός-Γ. Φίλιας, Ορθόδοξη Πίστη και Λατρεία, Ο.Ε.Δ.Β, Αθήνα 2004, σ. 7.
2. Στο ίδιο, σ. 123.
3. Στο ίδιο, σ. 169.
4. Δ.Λ.Δρίτσα- Δ.Ν.Μόσχου- Στυλ.Λ.Παπαλεξανδρόπουλου, Χριστιανισμός και Θρησκεύματα,Ο.Ε.Δ.Β, Αθήνα 2004, σς. 108-110.
5. Εμμανουήλ Π. Περσελή, Χριστιανική Αγωγή και Σύγχρονος Κόσμος, Αρμός, Αθήνα, 1994, σς. 132-134.
Υπάρχει ένα σημείο που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αμφιλεγόμενο και αναφέρεται στο μέρος του βιβλίου που ασχολείται με τα ״Σύγχρονα προβλήματα πολιτικής λειτουργίας״ . Συγκεκριμένα αφορά στους αντιρρησίες συνείδησης και έχει ως εξής: ״Επομένως και χωρίς νόημα και ουτοπικό είναι να περιμένει κανείς με την άρνηση στράτευσης να απαλλαγεί από την ευθύνη για την ύπαρξη στρατού.״1. Το βιβλίο εδώ κρίνει μια συνειδησιακή επιλογή-και δεν έχει τέτοιες αρμοδιότητες-εκφράζεται απαξιωτικά και ακυρωτικά. Εν τέλει αντιδημοκρατικά.
Τα σημεία του βιβλίου που αναφέρονται στο φανατισμό και την ανεξιθρησκία στην Ελλάδα2, παρουσιάζονται με ιστορική μονομέρεια-αφού δεν γίνεται καμία αναφορά σε διώξεις που εξαπέλυσε η ίδια η Ορθοδοξία ή στην αληθινή σημερινή πραγματικότητα3.
Τέλος στο σημείο που αναφέρεται στην κριτική κατά του Χριστιανισμού4, εμφανώς το βιβλίο αποδίδει κάθε κριτική σε σκοπιμότητα, αντιστράτευση ή άλλη προκατάληψη, χωρίς να γίνεται προσπάθεια έστω και ελάχιστης ειλικρινούς αυτοκριτικής. Όχι ότι θα όφειλε ένα βιβλίο να κάνει κάτι τέτοιο, απλά θα μπορούσε να μην απαντά, υποκρύπτοντας το γνωστό «σύνδρομο αδικίας και καταδίωξης», σε ένα θέμα που το ίδιο θέτει.
Στο εγχειρίδιο της Γ΄ Τάξης δεν απαντήθηκαν σημεία τα οποία θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι, με οποιοδήποτε τρόπο, έρχονται αντιμέτωπα με το Δημοκρατικό ήθος.
1. Δ.Λ.Δρίτσα- Δ.Ν.Μόσχου- ΣΤΥΛ.Λ.Παπαλεξανδρόπουλου, Χριστιανισμός και Θρησκεύματα,Ο.Ε.Δ.Β, Αθήνα 2004, σ. 170.
2. Στο ίδιο, σς. 173-179.
3. Α.Β.Νικολαίδης, Ετερόδοξοι και Ορθόδοξοι, Γρηγόρης, Αθήνα 2004, σς. 240-256.
4. Δ.Λ.Δρίτσα- Δ.Ν.Μόσχου- ΣΤΥΛ.Λ.Παπαλεξανδρόπουλου, Χριστιανισμός και Θρησκεύματα,Ο.Ε.Δ.Β, Αθήνα 2004, σς. 181-186.
Συμπεράσματα
Όπως έγινε φανερό από τα προηγούμενα κεφάλαια, τα σχολικά εγχειρίδια του μαθήματος των θρησκευτικών, δεν συγγράφονται με σκοπό να προάγουν το Δημοκρατικό ήθος. Άλλοι είναι οι στόχοι τους-οι οποίοι τίθενται από την πολιτεία, μέσω του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου-και αναφέρονται στο Αναλυτικό Πρόγραμμα1. Είναι ωστόσο αυτονόητο ότι, τα εγχειρίδια αυτά, είναι κομμάτι του συνολικού εκπαιδευτικού σχεδιασμού και θα έπρεπε να περιλαμβάνουν συνειδητά στους βασικούς τους στόχους την προαγωγή ενός τέτοιου ήθους αφού, όπως προαναφέρθηκε, αυτό αποτελεί μια από τις συνταγματικές επιδιώξεις της εκπαίδευσης.
Εξαιτίας της ουσίας της Ορθόδοξης Χριστιανικής πίστης και όχι λόγω σχεδιασμού τις περισσότερες φορές, λοιπόν, το περιεχόμενο των εγχειριδίων προβάλλει και υπερασπίζεται αξίες όπως η ελευθερία της βούλησης, της έκφρασης και των επιλογών, η ισότητα και η ισοτιμία, η αλληλεγγύη, η δικαιοσύνη κ.α.
Οι συγγραφείς τους σε αρκετά σημεία ανέδειξαν το κοινωνικό μήνυμα του Ευαγγελίου με θαυμάσιο τρόπο παρ’ ότι δεν αξιοποίησαν προς την κατεύθυνση αυτή κάθε δυνατότητα. Στα σημεία εκείνα όπου γίνεται θρησκειολογική αναφορά στις μεγάλες Θρησκείες του κόσμου, κυριαρχεί νηφαλιότητα και μεσότητα. Αυτό ακριβώς ήταν η συνειδητή προσπάθεια των συγγραφέων και το ξεκαθαρίζουν όπως αναφέραμε. Πράγμα που δείχνει ότι, συνήθως, δεν χάνουν οι συγγραφείς το στόχο, η πολιτεία γενικά και το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο ειδικά δεν τον θέτουν.
Αντίθετα, τα βιβλία εμφανώς σπεύδουν να προκαταλάβουν τον μαθητή και να του διαμορφώσουν την άποψη απέναντι στις άλλες Χριστιανικές ομολογίες.
Σε σημεία που ο Χριστιανισμός έχει υποστεί ή υπόκειται κριτική-εξ αιτίας των, τουλάχιστον ατυχών αν όχι και απαράδεκτων, στάσεων όχι μόνο απλών μελών αλλά και επισήμων εκπροσώπων του- τα κείμενα και στα τρία βιβλία διακατέχονται από το άγχος του: «Οι Ορθόδοξοι έχουμε πάντα δίκιο» ή «Ναι, αλλά δεν κάνουμε δημόσια αποδεκτά τα όποια λάθη μας» και, τέλος πάντων, «Να είστε βέβαιοι, ότι όσοι μας κριτικάρουν είναι άθεοι και υλιστές ή αγνοούν το περιεχόμενο της πίστης μας ή είναι προκατειλημμένοι.».
Αυτή η στάση, ως περιεχόμενο ενός σχολικού βιβλίου, δεν υπερασπίζεται έμπρακτα όσα θεωρητικά έχει διακηρύξει. Δεν διδάσκει δηλαδή στην πράξη το σεβασμό στην πολυφωνία και την αλήθεια και κινδυνεύει να κατηγορηθεί για δογματικό διαποτισμό2 και μονομέρεια.
1. Ευαγγελία Τσαγκαρλή Διαμάντη, Το Αναλυτικό Πρόγραμμα και οι διδακτικές-μαθησιακές διαδικασίες, ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ,σ. 231.
2. Εμμανουήλ Π. Περσελή, Χριστιανική Αγωγή και Σύγχρονος Κόσμος, Αρμός, Αθήνα, 1994, σ. 49.
-->
*Η παρούσα εγρασία εκπονήθηκε από την Ελένη Λ, στα πλαίσια του μαθήματος "Θεωρία και Πράξη της Χριστιανικής Αγωγής", στο τμήμα της Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Ε.Κ.Π.Α τον Ιανουάριο του 2007.